Γενικα Στοιχεια

Αξιολόγηση Χρήστη: 5 / 5

Τελευταία ενημέρωση : Σάββατο, 19 Οκτωβρίου 2019 15:40

Εμφανίσεις: 10169

Η λίμνη της Ζαραβίνας αποτελεί το κόσμημα της περιοχής μας. Βρίσκεται έναντι της Ε.Ο. Ιωαννίνων-Κακαβιάς και απέχει 4 χλμ. από το χωριό μας, 14 χλμ. από τα σύνορα και 45 χλμ. από τα Ιωάννινα. Πρόκειται για την πέμπτη βαθύτερη φυσική λίμνη της χώρας με μέγιστο βάθος τα 31,5μ και μέσο βάθος, τα 21μ. Τον Αύγουστο του 1983 χαρακτηρίστηκε ως τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (ΦΕΚ 572/4-10-1983) ενώ αργότερα εντάχθηκε και στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστασίας NATURA 2000, μαζί με το γειτονικό δάσος της Μερόπης, την κοιλάδα του Γορμού ποταμού και το Ωραιόκαστρο, με υψηλή μάλιστα προτεραιότητα προστασίας και με κωδικό GR2130010¹. Μέχρι το 2009, ήταν ιδιωτική όπου ύστερα από χρόνια δικαστική διαμάχη πέρασε στο Ελληνικό Δημόσιο.

Τοποθεσία - Δραστηριότητες

Η προσέγγιση στη λίμνη είναι πολύ εύκολη υπόθεση. Ερχόμενοι από τα Ιωάννινα, θα τη συναντήσετε στο αριστερό σας χέρι περίπου στο 45ο χλμ της Ε.Ο. Ιωαννίνων - Κακαβιάς, ανάμεσα στα όρη Κασσιδιάρης και Ρονίτσα. Παλιότερα δίπλα από το δρόμο υπήρχε ένα ξύλινο τραπεζάκι με δύο πάγκους, αλλά λόγω του πολιτισμού που διακρίνει, τόσο εμάς όσο και τους γείτονες, εκτός απ' τα παγκάκια έβρισκες δίπλα σου διάσπαρτα σκουπίδια και τα αποφάγια των προηγούμενων. Έτσι σ' αυτό το σημείο, αφαιρέθηκαν οι ξύλινες κατασκευές και απέμεινε μόνο μία ταμπέλα, φυσιολατρικού περιεχομένου, για να ενημερώνει τους επισκέπτες.

Η κύρια πρόσβαση γίνεται απ' το νότιο κομμάτι της λίμνης (βλ. χάρτη), από έναν ήπιο χωματόδρομο, που προσφάτως και λόγω πολιτιστικών εκδηλώσεων έχει διαπλατυνθεί. Ύστερα από μία απόσταση 800μ. μέσα στο πανέμορφο δάσος (εξαιρετική για περιπατητές), φτάνουμε στην αποκαλούμενη "παραλία" (Άμμος), εκεί που εκβάλλει ο-λεγόμενος-Θειαφόλακκος ή Δειαφόλακκος, από το Κρυονέρι (η προσέγγιση μπορεί να γίνει και με ΙΧ). Το σημείο αυτό, λόγω της απουσίας έντονης βλάστησης και της εύκολης πρόσβασης στο νερό, προσφέρεται για κολύμπι και ψάρεμα. Μάλιστα λίγο πιο δίπλα υπάρχει και μια ράμπα για ΑμΕΑ. Από το καλοκαίρι του 2018, διοργανώνεται εδώ και το φεστιβάλ Zaravina F, με παρουσία πολλών σπουδαίων καλλιτεχνών του τόπου μας.

Τέλος, μπορείτε να προσεγγίσετε τη λίμνη για ψάρεμα και από τη μεριά της Ε.Ο. όπου υπάρχει μία μικρή παράκαμψη, που κατά το παρελθόν αποτελούσε μέρος του δρόμου αλλά παρακάμφθηκε για λόγους ασφαλείας. Σε κάθε περίπτωση όμως θα πρέπει να τονιστεί ότι το γλυκό νερό της λίμνης δεν έχει την άνωση που έχει η θάλασσα, συνεπώς θα πρέπει να δίδεται η απαραίτητη προσοχή. Πόσο μάλλον, όταν μιλάμε για μια λίμνη με πολύ απότομες ακτές, σχεδόν κάθετες σε αρκετά σημεία.

Υδρολογικά, Μορφομετρικά & Κλιματικά Στοιχεία*

Εικ. 1 Τα κρυστάλλινα νερά της λίμνης

Η λίμνη Ζαραβίνας είναι ανοικτού τύπου καρστική λίμνη και σχηματίστηκε-κυρίως-από τεκτονικές κινήσεις στον φλοιό της γής. Κατακλύζεται μόνιμα από νερά εδώ και εκατομμύρια χρόνια ενώ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της είναι το πολύ μεγάλο βάθος της που ξεπερνάει τα 31μ. και την κατατάσσει ως την πέμπτη βαθύτερη φυσική λίμνη της χώρας πίσω από την Τριχωνίδα, το Ζηρό, τη Βεγορίτιδα και την Αμβρακία. Η επιφάνειά της είναι σχετικά μικρή (300.505 m²) αλλά λόγω του βάθους της, περιέχει τεράστια-για την επιφανειακή της έκταση- ποσότητα νερού (κοντά στα 6,3 εκατ. m³) ο οποίος μάλιστα θα μπορούσε να ήταν ακόμα μεγαλύτερος κατά 15% περίπου, αν δεν υπήρχε το τσιμεντένιο θυρόφραγμα που κατασκευάστηκε για αρδευτικούς σκοπούς ώστε να ελέγχει το ανώτερο όριο της λίμνης. Ενδιαφέρον είναι επίσης, ότι από τις διάφορες πραγματογνωμοσύνες και μελέτες που έχουν γίνει, φαίνεται ότι σε αντίθεση με άλλες λίμνες της περιοχής (πχ. Παμβώτιδα) που μειώνεται η στάθμη τους λόγω της εισροής επιφανειακών νερών (συνεπώς και φερτών υλικών), η Ζαραβίνα δείχνει να επηρεάζεται από ελάχιστα έως καθόλου! Ευνόητο είναι βέβαια ότι σε περιόδους που χαρακτηρίζονται από έντονα καιρικά φαινόμενα, η στάθμη της λίμνης αυξομειώνεται. Τέλος, ο χρόνος ανανέωσης ολόκληρου του όγκου νερών της λίμνης υπολογίζεται σε 10,5 μήνες, τιμή εξαιρετικά μικρή που συναντάται σε ρηχές λίμνες και υποδηλώνει την αέναη κίνηση των νερών που διαρκώς ανανεώνονται και δεν μένουν στάσιμα. Ενδεικτικά ο χρόνος ανανέωσης των νερών της λίμνης Τριχωνίδας με περίπου αντίστοιχο μέσο βάθος αλλά με πολύ μεγαλύτερο όγκο και έκταση, συνεπώς και εξόδων διαφυγής, υπολογίζεται από 7 έως 9,5 έτη...

**Μορφομετρικά Χαρακτηριστικά**
Επιφάνεια Λίμνης 0,30 km²	Μήκος Ακτών 2,2 km
Υδρολογική Λεκάνη 8,6 - 12,3 km²	Μέγιστο Μήκος 0,69 km
Όγκος Λίμνης 6,28 εκατ. m³	Μέσο Μήκος 0,52 km
Υψόμετρο +458 m	Μέγιστο Πλάτος 0,58 km
Μέγιστο Βάθος 31,5 m	Μέσο Πλάτος 0,44 km
Μέσο Βάθος 20,9 m	Χρόνος ανανέωσης νερών 10,5 μήνες

Η τροφοδοσία της λίμνης γίνεται από υπολίμνιες πηγές που αναβλύζουν μέσα στη λίμνη, από επιφανειακά νερά και από το νερό της βροχής και του χιονιού. Για την ποιότητα των νερών της λίμνης οι διάφορες μελέτες που έχουν γίνει, κατά το παρελθόν τόσο από το Υπουργείο Γεωργίας το 1960, όσο και από την-αρχική-επίσημη πραγματογνωμοσύνη κατά τη δικαστική διαμάχη (1999) καταδεικνύουν ότι τα νερά της λίμνης είναι πεντακάθαρα, με πολύ καλή έως άριστη ποιότητά, για άρδευση αλλά και για ύδρευση. Η παραπάνω άποψη ενισχύεται από τη διαύγεια των νερών της, την ιχθυοπανίδα που φιλοξενεί, τον ελάχιστο χρόνο ανανέωσης της αλλά και την απουσία δυσάρεστων οσμών. Θα πρέπει ωστόσο να επισημάνθει ότι αναφορικά με την ποιότητα των νερών για ύδρευση υπάρχει διχογνωμία καθώς γίνεται αναφορά στις μετρήσεις για μεγάλη περιεκτικότητα σε θειϊκά ιόντα (325 έως 900mg/L, με αποδεκτό όριο τα 250 mg/L) ενώ και σε κατάδυση που είχε γίνει το 2011, οι δύτες αναφέρουν την έντονη παρουσία υδρόθειου (H₂S - αποδεκτό όριο στο πόσιμο νερό 0 mg/L) σε βάθος 12 μέτρωνκάνοντας μνεία στο γνωστό υπόβαθρο της περιοχής μας σε υδρογονάνθρακες αλλά και στην πιθανότητα να προέρχεται από υδρόλυση θειούχων ορυκτών². Η εκτίμηση αυτή φαίνεται να έχει βάση, μιας που η λίμνη κατά την τεχνική γνωμοδότηση του 2004, δείχνει να σχηματίστηκε από διάλυση γυψούχων πετρωμάτων. Να προσθέσουμε ότι το υδρόθειο, εμφανίζεται σε μεγάλες ποσότητες σε ιαματικά νερά ενώ γίνεται αντιληπτό στην πόση από τη δυσάρεστη οσμή του (οσμή κλούβιου αυγού). Αέριο ιδιαίτερα τοξικό συνήθως είναι υπεύθυνο για το μαζικό θάνατο ψαριών, όπως έχει αναφερθεί σε συμβάντα άλλων λιμνών της χώρας. Αξίζει να αναφερθεί πάντως ότι στην περίπτωση της Ζαραβίνας, ουδέποτε έχει συμβεί κάποιο ανάλογο περιστατικό.

Φυσικοχημικοί παράμετροι, Λίμνης Ζαραβίνας

(μέσες τιμές και διακύμανση τιμών, έτη 1989 - 1995)

Παράμετρος	Άνοιξη	Καλοκαίρι	Φθινόπωρο
Θερμοκρασία, ⁰C	24.0 (24.0 - 24.0)	25.6 (23.0 - 27.0)	22.3 (21.0 - 25.0)
Διαφανεία Secchi, m	1.78 (0.40 - 2.30)	1.46 (0.23 - 2.56)	2.36 ( 0.30 - 6.0)
Αγωγιμότητα, μS/cm	1290 (1275 - 1300)	1335 (1200 - 1500)	1305 (1100 - 1420)
pH	7.95 (7.82 - 8.08)	8.18 (8.07 - 8.40)	8.13 (8.0 - 8.26)
Αλκαλικότητα, mg/l HCO₃	68.85 (20.74 - 115.9)	78.64 (69.54 - 92.72)	56.87 (45.14 - 73.50)
Άζωτο, mg/l N	0.546	0.420	0.247
Άζωτο, Ν-ΝΟ₃, mg/l	(0.175 - 0.379)	(0.093 - 0.417)	(0.112 - 0.287)
Άζωτο, N-NO₂, mg/l	(0.001 - 0.008)	(0 - 0.011)	(0 - 0.006)
Άζωτο, Ν-ΝΗ_4,mg/l	(0.049 - 0.135)	(0-2.307)	(0-0.077)
Φώσφορος, P-PO₄, mg/l	0 (0 - 0.005)	0.001 (0 - 0.001)	0.001 (0 - 0.003)

Πηγή: Σαρίκα-Χατζηνικολάου, 1999 (Διδάκτ., Διατρ., 497σελ, ΕΚΠΑ, Αθηνών, Χλωριδική και φυτοκοινωνιολογική έρευνα στις Δρακόλιμνες Ηπείρου, Λίμνη Ζαραβίνα και Παμβώτιδα κλπ)

Στο γεωλογικό υπόβαθρο της περιοχής κυριαρχεί ο ασβεστόλιθος, ο οποίος λόγω της έντονης διάβρωσης του δημιουργεί υπόγειους σχηματισμούς (σπήλαια, ρωγμές, αγωγούς κλπ). Τα πετρώματα αυτά συγκρατούν το νερό της λίμνης και μέσω αυτών των καρστικών σχηματισμών εξασφαλίζεται η υπόγεια κυκλοφορία του ενώ σε συνδυασμό με την πλούσια βλάστηση της περιοχής, ελαττώνεται η επιφανειακή απορροή των νερών της βροχής. Ασβεστολιθικό και γυψούχο υπόβαθρο, έχει και η επιφανειακή λεκάνη απορροής της τάξης των 10 km², όπως αναφέραμε και προηγουμένως.

Το κλίμα στη λίμνη και στη γύρω περιοχή, είναι ηπειρωτικό με ψυχρό χειμώνα (χιόνια, παγετούς) και σχετικά ήπιο καλοκαίρι. Χαρακτηριστικό της ευρύτερης περιοχής του Ν. Ιωαννίνων είναι οι συνεχείς βροχοπτώσεις, οι οποίες στη Ζαραβίνα πέφτουν κατά 72% την περίοδο του Φθινοπώρου έως το Χειμώνα και κατά 21%, την Άνοιξη. Παρόλα αυτά βροχοπτώσεις μικρής διάρκειας και έντασης κάνουν την εμφάνισή τους και στην περίοδο του Καλοκαιριού. Σε γενικές γραμμές η συνεισφορά της λίμνης στο κλίμα της περιοχής είναι πολύ σημαντική καθώς συγκρατεί το διοξείδιο του άνθρακα, μετριάζει ακραία καιρικά φαινόμενα ενώ είναι σε θέση να κατακρατεί μεγάλες ποσότητες νερού, οι οποίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν πλημμυρικά συμβάντα.

Χλωρίδα - Πανίδα³

Γύρω από τη λίμνη αναπτύσσονται καλαμιώνες και υγρά λιβάδια, ενώ οι λόφοι καλύπτονται από πυκνά δάση δρυός που αποτελούνται από τέσσερα είδη βελανιδιάς, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν και κάποια αιωνόβια άτομα. Άλλα είδη είναι οι οστρυές, οι γαύροι, οι φράξοι, οι ψευτοπλάτανοι και οι βατομουριές. Το σημαντικότερο φυτό της περιοχής είναι ο σπάνιος Solenanthus albanicus. Άλλα αξιόλογα φυτά είναι ο κρίνος Lilium candidum, το κολχικό Colchicum autumnale, η Asphodeline taurica, το κυκλάμινο Cyclamen hederifolium, η Digitalis grandiflora, η ίριδα Iris sintenisii, η Lysimachia atropurpurea, η Silene coronaria, ο κρόκος Crocus cancellatus, η Lysimachia punctata, το Ornithogalum sphaerocarpum, η Scabiosa tenuis, η Scutellaria rupestris, η Orlaya daucorlaya και οι ορχιδέες Epipactis microphylla, Platanthera chlorantha, Ophrys helenae, O. hystera, O. zeusii και Ο. oestifera, ενώ λίγα χιλιόμετρα από τη λίμνη φυτρώνει και μια εξαιρετικά σπάνια ορχιδέα, η Ophrys bertolonii.

Εικ. 2 Το λιβάδι στη λίμνη με φόντο τον Κασσιδιάρη (Φωτ. Τίλης Δημήτριος)

Στη λίμνη ζει ένας μεγάλος αριθμός από αρπακτικά πουλιά. Πρόκειται για ένα από τα τελευταία καταφύγια του κραυγαετού και του σπάνιου τσίφτη στην Ελλάδα. Παλιότερα στην γύρω περιοχή ζούσανε σπάνιοι ασπροπάρηδες. Άλλα αρπακτικά είναι ο φιδαετός, ο σφηκιάρης, η γερακίνα, ο χειμωνόκιρκος, ο καλαμόκιρκος, το ξεφτέρι, το σαΐνι, το διπλοσάινο και ο πετρίτης. Στα υγρά λιβάδια της λίμνης συναντάει κανείς λευκούς πελαργούς και μαυροπελαργούς, ενώ στους καλαμιώνες και στις όχθες ζούνε σταχτοτσικνιάδες, αργυροτσικνιάδες, νυχτοκόρακες, κρυπτοτσικνιάδες, μικροτσικνιάδες, λαγγόνες, αλκυόνες, ψευταηδόνια, νεροκελάδες, σχοινοποταμίδες, τσιχλοποταμίδες, καλαμοτριλιστές, κ.ά. Η ορνιθοπανίδα συμπληρώνεται με είδη, όπως κύκνοι, βαλτόπαπιες, φαλαρίδες, νερόκοτες, νανοβουτηχτάρια, σκουφοβουτηχτάρια, μπεκατσίνια, βουνοσταχτάρες, κίσσες, γιδοβύζια, λούγαρα, μεσαίοι δρυοκολάπτες, αετομάχοι, κοκκινοκεφαλάδες, τριγώνια, χρυσοβασιλίσκοι, μελισσοφάγοι, κοκκοθραύστες, κούκκοι, φάσσες, μιλτοχελίδονα, κοκκινοτσιροβάκοι, τσαλαπετεινοί και αιγίθαλοι.

Τα αμφίβια περιλαμβάνουν πολλά είδη, όπως σαλαμάνδρες, κοινούς τρίτωνες, μακεδονικούς τρίτωνες, κοινούς φρύνους, πρασινόφρυνους, δεντροβάτραχους, βαλκανοβάτραχους, ηπειρωτικούς βατράχους, σβελτοβάτραχους και γραικοβάτραχους. Η ερπετοπανίδα είναι εξίσου πλούσια και αποτελείται από μεσογειακές χελώνες, γραικοχελώνες, βαλτοχελώνες, κονάκια, τυφλίτες, σαύρες της Ρούμελης, τρανόσαυρες, πρασινόσαυρες, σαύρες του Ταύρου, στεφανοφόρους, εφιούς, λαφιάτες, δεντρογαλιές, σαπίτες, νερόφιδα, λιμνόφιδα, σπιτόφιδα, σαΐτες και κοινές οχιές.

Εικ. 3 Καραβίδα (Astacus Fluviatilis) στη λίμνη Ζαραβίνας. (Μετά τη... φωτογράφηση αφέθηκε ελεύθερη...)

Από τα θηλαστικά μέσα στη λίμνη ζούνε αρκετοί μυοκάστορες και πιθανόν λίγες βίδρες (Lutra lutra), ένα σπάνιο υδρόβιο θηλαστικό που απαιτεί πεντακάθαρα νερά και πλούσια παρόχθια βλάστηση. Στους γύρω λόφους ζούνε υγιείς πληθυσμοί από αρκούδες, λύκους και ζαρκάδια. Άλλα θηλαστικά είναι τα κουνάβια, οι νυφίτσες, τα αγριογούρουνα, οι αγριόγατες, οι ασβοί, οι αλεπούδες, οι δασομυωξοί και οι σκίουροι. Η ιχθυοπανίδα της λίμνης περιλαμβάνει 11 είδη από τα οποία ξεχωρίζουν τα χέλια (Anguilla anguilla), η πελοποννησιακή μπριάνα (Barbus peloponnesius), ο κυπρίνος (Cyprinus carpio), το σκαρούνι (Luciobarbus albanicus), η ιονική πέστροφα (Salmo farioides), η λιάρα (Telestes pleurobipunctatus) και το γληνί (Tinca tinca). Επίσης η περιοχή έχει την καραβίδα του γλυκού νερού (Αstacus Fluviatilis), που μεταξύ άλλων ενισχύει την άποψη τόσο όσων υποστηρίζουν την καλή ποιότητα των νερών αλλά και όσων πιθανολογούν την ύπαρξη βιδρών στη λίμνη, μιας που αποτελεί θήραμά τους. Τέλος, η λίμνη Ζαραβίνα θεωρείται ένας από τους τελευταίους τόπους όπου πιθανολογείται η παρουσία της ηπειρωτικής τσίμας (Pelasgus epiroticus), ενός ψαριού που βρίσκεται στα όρια της εξαφάνισης.

Εικ. 4 Η βίδρα lutra lutra (Φωτ. Αρκτούρος)

Ονομασία

Για την προέλευση της ονομασίας Ζαραβίνα, μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα εδώ. Αυτό που δεν είναι όμως γνωστό είναι το, αν η λίμνη έδωσε την ονομασία στο χωριό μας ή το αντίθετο. Οι περισσότεροι σύγχρονοι θεωρούν ότι η λίμνη έδωσε την ονομασία στο χωριό μας, χωρίς να αναφέρουν κάποιο στοιχείο. Κάτι τέτοιο πάντως δεν φαίνεται να ισχύει τόσο από το γεγονός ότι από τις διάφορες ερμηνείες της ονομασίας "Ζαραβίνα" που έχουν δοθεί, καμία δεν σχετίζεται με το υγρό στοιχείο και κυρίως διότι στο παρελθόν το χωριό μας, το λεγόμενο Παληοχώρι, βρισκόταν κατάντη της λίμνης και φυσικά δεν ονομαζόταν τότε Παληοχώρι αλλά Ζαραβίνα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η επικρατέστερη ερμηνεία πίσω απ' την τάφρο (βλ. βάθος) σχετίζεται με το χωριό που ήταν πίσω απ' τη λίμνη. Αυτό αναφέρει άλλωστε κι Ο Fr. Pouqueville (δείτε παρακάτω) ότι η λίμνη πήρε την ονομασία του χωριού όπως αντίστοιχα και ο Οικονόμου στο έργο του Οικωνύμια του Νομού Ιωαννίνων. Συνεπώς εάν η ονομασία προέρχεται από τον οικισμό, κάθε αναφορά στη λίμνη θα πρέπει να είναι σε γενική πτώση και να απαντά στο ερώτημα "τίνος;" δηλαδή λίμνη της Ζαραβίνας και όχι σκέτο Ζαραβίνα. Επίσης για ιστορικούς λόγους να προσθέσουμε ότι η περιοχή πάνω από τη λίμνη λεγόταν, Χάνι Ζαραβίνας και η Θέση σήμερα ονομάζεται Ζαραβίνα.

Εικ. 5 Η λίμνη με το χωριό μας στο βάθος

Η λίμνη είναι επίσης γνωστή και ως Νεζερός ή Νιζερός, που στα σλαβικά σημαίνει λίμνη. Η συγκεκριμένη ονομασία σχετίζεται προφανώς με την κάθοδο των σλαβικών φύλων ενώ δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτούσια ή παραφρασμένη ονομασία έχουν και άλλες λίμνες της χώρας (Νεζερός, αποξηραμένη λίμνη στη Θεσσαλία - Οζερός, Αιτωλ/νια, λίμνη Ζηρού, Ήπειρος κ.λπ.) αλλά και αρκετοί οικισμοί. Η ονομασία αυτή, ιδιαίτερα διαδεδομένη στους ντόπιους, η κοινή λογική λέει ότι μάλλον δόθηκε για να προσδιορίζει τη λίμνη (ώστε να μη δημιουργείται σύγχυση με το χωριό που βρισκόταν παρακάτω) παρά διότι αυτή ήταν η ονομασία της. Τέλος, να προσθέσουμε και μία άλλη εκδοχή που θέτει ως πιο ορθή ονομασία το "Νιτζερός", το οποίο κατά τον Β. Μήτση από το Κρυονέρι, έχει λατινική προέλευση⁴.

Τα τελευταία χρόνια και κυρίως σε βιβλιογραφικές αναφορές αποκαλείτο κι από ορισμένους λανθασμένα, ως λίμνη Δελβινακίου. Φυσικά η λίμνη, ουδέποτε υπήρξε μέρος του Δελβινακίου. Άλλωστε οι δύο πιο κοντινοί οικισμοί ήταν πάντα η Λίμνη και το Κρυονέρι. Θεωρητικά, αυτή η ονομασία πρέπει να αναπτύχθηκε είτε για τον γεωγραφικό της προσδιορισμό (μιας που το Δελβινάκι αποτελούσε -κι αποτελεί- την καρδιά του Πωγωνίου) είτε εμφανίστηκε στην περίοδο μετά την κατάργηση των Κοινοτήτων του Σχεδίου Καποδίστριας, όπου η Κοινότητα Λίμνης προσαρτήθηκε στο Δήμο Δελβινακίου.

Ιδιοκτησία

Η λίμνη μαζί με το παρακείμενο δάσος, νοτίως της, αποτελούσε ιδιωτική ιδιοκτησία από το 1885, όπου πρόγονοι γνωστής οικογένειας από τη Βήσσανη αγόρασαν -κατά τα φαινόμενα- σε πλειστηριασμό από τις οθωμανικές αρχές, το αγρόκτημα της Ζαραβίνας (μαζί με τη λίμνη), όπως αντίστοιχα και το Κρυονέρι, με τα δυο χωριά να γίνονται τσιφλίκι τους. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς της λίμνης, ωστόσο, δεν επηρεάστηκε ούτε από την προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα, αλλά ούτε κι από τις απαλλοτριώσεις που έγιναν αργότερα από το ελληνικό κράτος. Χρειάστηκε να περάσει ένας αιώνας, για να ξεκινήσουν δειλά - δειλά κάποιες οργανωμένες πρωτοβουλίες κατοίκων της περιοχής ώστε η λίμνη να περάσει στη δικαιοδοσία του ελληνικού Δημοσίου. Στα πλαίσια αυτών των πρωτοβουλιών, έγιναν και κάποιες σπασμωδικές κινήσεις από δημόσιους φορείς, οι οποίες όμως δεν απέδωσαν.

Εικ. 6 Από παλιά κινητοποίηση Κερασοβιτών και άλλων Πωγωνησίων για το ιδιοκτησιακό καθεστώς

(Φωτ. Ημ/γιο Ένωσης Κερασοβιτών 2007)

Έτσι οδηγούμαστε στο 1996, όπου το Δημόσιο καταθέτει αγωγή κατά της φερόμενης ιδιοκτησίας και ζητεί να του παραδοθεί η λίμνη άνευ αποζημίωσης. Να τονίσουμε ότι η λίμνη είχε εκμισθωθεί, το 1984, σε συγχωριανό μας (είχε ανεγερθεί κι ένα μικρό κτίσμα που λειτουργούσε ως ιχθυοτροφική μονάδα) και πάνω σ' αυτό στηρίχθηκε κι η αγωγή. Υποστηρίχθηκε δηλαδή ότι η λίμνη ήταν στην κυριότητα του Δημοσίου και μέσω της εκμίσθωσης καταπατήθηκαν τα δικαιώματά του. Μεσούσης όμως της δικαστικής διαμάχης τον Μάιο του 1997, ο-τότε- Υπουργός Γεωργίας Στ. Τζουμάκας, απαντώντας σε ερώτηση βουλευτών του Κομμουνιστικού Κόμματος, δήλωνε ότι η λίμνη ήταν ιδιωτική (βλ. εδώ)! Να γελάσεις ή να κλάψεις;! Πάντως για να είμαστε δίκαιοι, όταν μιλάμε για ιδιωτική λίμνη, μη πηγαίνει το μυαλό σας σε απαγορεύσεις, περιφράξεις κλπ. απλά, αν πήγαινες για ψάρεμα-οι παλιότεροι θα θυμούνται-στην επιστροφή υπήρχε το κλασσικό ζύγισμα της ψαριάς. Για να μη ξεφεύγουμε απ' το θέμα, υπέρ του ελληνικού Δημοσίου, παρεμβαίνει η Κοινότητα Λίμνης που περιλαμβάνει τη λίμνη στην κτηματική της περιφέρεια, καθώς και η Αδελφότητά μας, μαζί με εκείνη του Κρυονερίου. Η διαμάχη αρχίζει και περιστρέφεται γύρω από δύο ζητήματα:

τη γνησιότητα των τίτλων ιδιοκτησίας (τα λεγόμενα "ταπιά", που οι φήμες λένε ότι έγιναν έρευνες για την ύπαρξή τους μέχρι και την Τουρκία) και κυρίως για
το μέγεθος της λίμνης, όπου σύμφωνα τόσο με τον Οθωμανικό Νόμο όσο και με τα άρθρα 967 και 968 του Αστικού Κώδικα, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους είναι πράγματα κοινής χρήσης (κοινόχρηστα) και ανήκουν στο Δημόσιο, αν δεν ανήκουν σε δήμο ή κοινότητα ή ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά. Συνεπώς αν η Ζαραβίνα θεωρείτο μικρή, θα μπορούσε να είναι ιδιόκτητη.

Ύστερα από 2 χρόνια, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Ιωαννίνων κρίνει ότι δεν είναι σε θέση να αποφασίσει για το μέγεθος της λίμνης και εκδίδει την απόφ. 34/1998 όπου ζητεί πραγματογνωμοσύνη για τη λίμνη. Έτσι ανατίθεται στους Ε.Σ. Νικολάου και Κ.Ι. Σαχπάζη, η διενέργειά της (αρχικά είχαν οριστεί άλλοι). Τα αποτελέσματα της πραγματογνωμοσύνης δεν ικανοποιούν το Δήμο Δελβινακίου (που στο μεταξύ είχε απορροφήσει την Κοινότητα Λίμνης στα πλαίσια του σχ. Καποδίστριας), που αναθέτει στον Δρ. Θ.Σ. Κουσουρή (δείτε εδώ), τη διενέργεια μιας δεύτερης πραγματογνωμοσύνης, η οποία και καταλήγει σε διαφορετικά συμπεράσματα. Οι δύο αντικρουόμενες πραγματογνωμοσύνες προκαλούν σύγχυση και αναγκάζουν μεταξύ άλλων, το δικαστήριο να ζητήσει τη διενέργεια συμπληρωματικής πραγματογνωμοσύνης, με την 111/2002 απόφασή του. Αρμόδιοι για αυτό ορίζονται οι Σ. Γιακουμάκης και Α. Καπλανίδης όπου το 2003, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η λίμνη Ζαραβίνας είναι "μεγάλη". Το κλίμα αντιστρέφεται αυτή τη φορά καθώς ζημιωμένη βγαίνει πλέον η -φερόμενη ως- ιδιοκτησία που με τη σειρά της αναθέτει στον Δ. Κουτσογιάννη (δείτε εδώ) να γνωμοδοτήσει για τη λίμνη. Η γνωμοδότηση, για άλλη μια φορά, καταλήγει σε διαφορετικό πόρισμα και υποστηρίζει ότι η λίμνη είναι "μικρή"! Θέμα μεγάλο λοιπόν, η Ζαραβίνα (ή μικρό)! Το ότι στην Ελλάδα κοιτάζουμε τους τύπους και όχι την ουσία το ξέραμε, αλλά για να μην ξεχνιόμαστε, έρχεται η δικαιοσύνη ενίοτε να μας το θυμίζει...

Από το 2004 και την ευφορία της εποχής περνούν τα χρόνια και φτάνουμε στην αυγή των μνημονίων, για να δούμε οριστική απόφαση, όπου το Πολυμελές Πρωτοδικείο Ιωαννίνων εκδίδει την 110/2009 απόφασή του και αποδίδει τη λίμνη στο Δημόσιο. Κατά της συγκεκριμένης όμως απόφασης ασκούνται εφέσεις εκατέρωθεν. Η πλευρά του Δημοσίου διότι η απόφαση θεωρούσε τη λίμνη "μικρή" και την απέδιδε στο Δημόσιο λόγω ανυπαρξίας τίτλων ιδιοκτησίας⁵ και η-φερόμενη ως-ιδιοκτησία διότι απεμπολούσε το εμπράγματο δικαίωμά της, στη λίμνη. Έτσι δύο χρόνια αργότερα το Εφετείο Ιωαννίνων με την 209/2011 απόφασή του, ακυρώνει την απόφαση του Πρωτοδικείου, δικαιώνει το Ελληνικό Δημόσιο, θεωρεί τη λίμνη Ζαραβίνας "μεγάλη λίμνη" και την καθιστά κοινόχρηστη.

(Για περισσότερα -υδρολογικά, φυσικοχημικά κλπ -στοιχεία, αντίληψη της περιρρέουσας ατμόσφαιρας της εποχής αλλά και για την απόκτηση μιας πιο σφαιρικής άποψης για το ζήτημα, παρατίθενται δύο, εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αντικρουόμενες-σχετικά με το μέγεθος-γνωμοδοτήσεις στην υποενότητα με τις πραγματογνωμοσύνες.)

Από την πλευρά μας, η Αδελφότητα Λιμνίων, όλα αυτά τα χρόνια, έκανε ό,τι περνούσε απ' το χέρι της, με την πενιχρή της οικονομική δυνατότητα, ώστε η λίμνη Ζαραβίνας να καταστεί ελεύθερα προσβάσιμη σε όλους. Παρά ταύτα, θα θέλαμε ακόμα και σήμερα να ευχαριστήσουμε όλους όσους συνέβαλλαν στο εγχείρημα αυτό:

τον δικηγόρο μας, Πολύκαρπο Ζωγράφο, για λογαριασμό του Δήμου Δελβινακίου και των Αδελφοτήτων Λίμνης και Κρυονερίου,
τους δικηγόρους του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους, Κωνσταντίνο Γεωργάκη και Μιχαήλ Τζουβάρα,
τον Δήμαρχο Δελβινακίου, κ. Αθανάσιο Μποζιάρη που επί δημαρχίας του "έτρεχε" η υπόθεση (αλλά και για όσα έκανε στο χωριό μας),
την Αδελφότητα Κρυονεριτών Πωγωνίου Ηπείρου-Η Αγία Παρασκευή, για τη συμβολή της και
όλους όσους επώνυμα και ανώνυμα βοήθησαν.

Και κάτι τελευταίο:

Άποψή μας είναι ότι, οι λίμνες δεν μπορούν να είναι αντικείμενο συναλλαγής, ασχέτου μεγέθους. Πόσο μάλλον όταν αυτές έχουν την περιβαλλοντική και αισθητική αξία της λίμνης Ζαραβίνας...

Εικ. 7 Καλλιτεχνική απεικόνιση της Λίμνης Ζαραβίνας (Φωτ. Τίλης Δημήτριος)

Ιστορία, Θρύλοι, Συμβάντα

-Αρχαιότητα

Η λίμνη Ζαραβίνας στεκόταν στο πλάι ενός πανάρχαιου δρόμου που οδηγούσε από τη νότια Ελλάδα στην πρωτεύουσα της Μολοσσίας Πασσαρώνα κι από εκεί κατέληγε στο Δυρράχιο όπου συνδεόταν με την Εγνατία Οδό. Ο καρόδρομος αυτός που σώζεται ακόμα, υπήρξε για πολλούς αιώνες ο μοναδικός άξονας επικοινωνίας των κατοίκων ενώ στο διάβα του συναντούσες πρόχειρα καταλύματα, τα λεγόμενα "Χάνια"⁶. Ένα απ' αυτά ήταν και το Χάνι Ζαραβίνας όπου όπως μας ενημερώνει ο Nicholas Hammond, όποιος διανυκτέρευε "...απολάμβανε και το έξοχο ψάρι της λίμνης".

Απ' τον Hammond είναι και η επόμενη αναφορά, όπου στο βιβλίο του για την Ήπειρο γράφει ότι στη Βήσσανη του είχαν δείξει κεραμικά τοπικού τύπου Ορειχάλκινης Εποχής, τα οποία είχαν προέλθει από μία θέση κάτω από το νερό της Λίμνης, η οποία κατά την αρχαιότητα ήταν μικρότερη ή και ανύπαρκτη ενώ κατά την κατασκευή του δρόμου στο Χάνι Ζαραβίνας είχε βρεθεί κι ένα μυκηναϊκό ξίφος. Αντίθετα σημειώνει ότι δεν είχε βρεί τίποτα το ιδιαίτερο, δίπλα στο Παληοχώρι⁷.

-Νεότερη Ιστορία

Οι περισσότερες αναφορές για την περιοχή της λίμνης Ζαραβίνας έρχονται από την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μετά. Στην περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Παληοχώρι ήταν χτισμένο το χωριό μας, τουλάχιστο μέχρι την περίοδο του Αλή Πασά, ο οποίος μάλιστα είχε χτίσει κι ένα "σεράι" που το χρησιμοποιούσε κατά τις βόρειες μετακινήσεις του⁸. Κατά τον Λαμπρίδη, το 1645, ήρθαν εδώ οικογένειες από τη Μεσσαριά (δεν υπάρχει σήμερα) όπου και ίδρυσαν ομώνυμη Κοινότητα. Αργότερα όμως, το 1720, αναγκάστηκαν να διαλύσουν την Κοινότητά τους και να φύγουν κυνηγημένοι στο Δελβινάκι⁹. Την ίδια περίοδο χρονικά περίπου, το 1706, όπως μας πληροφορεί πάλι ο Λαμπρίδης, κατέφθασαν εδώ κάτοικοι και από τον Γεροπλάτανο (τότε Αληζώτ Τσιφλίκ), οι οποίοι είχαν χάσει τις περιουσίες του από τον Αληζότ Μπέη (απόγονο του αρνησίθρησκου Ίσαϊμ). Με το θάνατο του Αλή Πασά όμως, το 1822, έφυγαν κι αυτοί και επέστρεψαν πίσω στην περιοχή τους¹⁰.

Κάτι μεταξύ ιστορίας και θρύλου, είναι τα όσα γράφει ο Francois Pouqueville για τη λίμνη Ζαραβίνας, την περίοδο του Αλή Πασά. Ο Pouqueville από το 1805 μέχρι το 1815, είχε διοριστεί από τον Ναπολέοντα πρόξενος της Γαλλίας στα Ιωάννινα. Συγκεκριμένα υποστήριξε ότι η λίμνη στεκόταν στον κρατήρα ενός ηφαιστείου λόγω του κωνοειδούς σχήματος και βάθους της, που στις ακτές έφτανε τις 30 οργιές, περαιτέρω τις 40 και στη μέση τις 120 οργιές ενώ ο Αλή Πασάς σκόπευε να κάνει εκσκαφές για θειάφι στο Κρυονέρι... (για τους υπολογισμούς σας, 1 οργιά= 1,8288 μ... κοινώς κάπου στα 220μ. μέγιστο βάθος!!!)¹¹. Εφόσον ίσχυε κάτι τέτοιο (ύπαρξη θείου, βλ. και Θειαφόλακκος) θα ήταν ένα σημαντικό επιχείρημα για τους ισχυρισμούς του Pouqueville ωστόσο όπως μας πληροφορεί κι ο Henry Holland οι ενέργειες απέβησαν άκαρπες και το θειάφι ήταν απλά ένα επιφανειακό επίστρωμα¹².

-Σύγχρονη Ιστορία

Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, ιταλικά στρατεύματα επιτέθηκαν κατά της χώρας μας. Απ' τις πρώτες αμυντικές κινήσεις του Ελληνικού Στρατού ήταν η ανατίναξη του Γεφυριού στους Αγίους την 29.10.1940, προς καθυστέρηση της ιταλικής προέλασης. Σε ελάχιστο όμως χρόνο τα ιταλικά στρατεύματα καθηλώθηκαν στο Καλπάκι από την ένδοξη VIII μεραρχία και αργότερα ετράπησαν σε φυγή, κυνηγημένοι στα ενδότερα της Αλβανίας. Κατά την υποχώρησή τους, ένα τμήμα της VIII Μεραρχίας, στις 17.11.1940, συγκρούστηκε με μια μονάδα ποδηλατών Βερσαλλιέρων, αριστερά της λίμνης Ζαραβίνας όπου και τους αιχμαλώτισε (έτσι εξηγείται και η εύρεση ιταλικών ποδηλάτων γύρω από τη λίμνη).

Εικ. 8 Χάρτης Επιχειρήσεων Ε.Σ. ¹³

Τρείς μέρες αργότερα στις 20 Νοεμβρίου, το 1/40 Τάγμα Ευζώνων με τον 2ο Λόχο από τα νότια και ουλαμό του 3ου Λόχου από τα βόρεια, θα απελευθέρωνε το χωριό μας, αποδεκατίζοντας τους Ιταλούς που υπέστησαν βαριές απώλειες με 10 νεκρούς και 25 αιχμαλώτους¹⁴κατά τη μία εκδοχή ή 100 αιχμαλώτους κατά την άλλη¹⁵. Το διάστημα αυτό, με βάση τις μαρτυρίες των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής που-λίγο έως πολύ-όλοι έχουμε ακουστά, φαίνεται ότι βυθίστηκαν στη λίμνη ιταλικά άρματα (εσκεμμένα ή όχι), ωστόσο μέχρι σήμερα δεν έχει επαληθευθεί το συγκεκριμένο γεγονός και κατά πάσα πιθανότητα ουδέποτε θα επαληθευθεί, αν κρίνουμε απ' τη μορφολογία της λίμνης και τη δυσκολία προσέγγισης σε χαμηλό βάθος.

Εικ. 9 Οι Ιταλοί επισκευάζουν το πέτρινο γέφυρι στους Αγίους μετά την ανατίναξή του από τον Ελληνικό Στρατό.

Τον Απρίλιο του 1941, η σκυτάλη πέρασε στους Γερμανούς. Ο Ελληνικός Στρατός εξουθενωμένος και αποκομμένος, δε μπόρεσε να προβάλλει σοβαρή αντίσταση σε μια ασύγκριτα ισχυρότερη πολεμική μηχανή. Με την κατάληψη της χώρας, η περιοχή πέρασε ξανά στον έλεγχο των Ιταλών, που επέστρεψαν. Πάντως σε σχέση με όλα αυτά που θα επακολουθούσαν, η Ιταλική Κατοχή θα είναι σχετικά ήπια ενώ κι ο πληθυσμός, παρ' όλη τη φτώχεια, δεν θα υπέφερε όπως στα αστικά κέντρα.

Από την έναρξη της αντίστασης η περιοχή του Πωγωνίου, πέρασε στην ΕΑΜική πλευρά. Αρκετοί κάτοικοι εντάχθηκαν στον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (μόνιμο ή εφεδρικό) και στις διάφορες άλλες οργανώσεις του ΕΑΜ (οι νέοι στην ΕΠΟΝ, οι γηραιότεροι στην Εθνική Αλληλεγγύη κ.λπ.). Οι υπόλοιποι είτε υποστήριζαν τον ΕΔΕΣ, που δεν είχε δυνάμεις στα μέρη μας, είτε -κάποιοι λίγοι- ήταν αμέτοχοι. Στην περιοχή πέρα από τη λίμνη Ζαραβίνας και συγκεκριμένα στον Κασσιδιάρη, είχε την έδρα του το 15ο Σύνταγμα Πεζικού του ΕΛΑΣ με εντολές:

Αφοπλισμό σταθμών Χωροφυλακής
Απαλλαγή απ' τους λησταντάρτες, ζωοκλέφτες κ.λπ.
Χτύπημα των κατακτητών και των προδοτών

Οι δύο πιο σοβαρές συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τους Ναζί κατακτητές γύρω από τη λίμνη Ζαραβίνας, ήταν στο Χάνι-Δελβινάκι όπου αιχμαλώτισε 11 γερμανικά αυτοκίνητα με λάφυρα¹⁶ και μία νυχτερινή επίθεση κατά του γερμανικού φυλακίου στους Αγίους, όπου σκόρπισε τους Γερμανούς στον κάμπο προς τη Σιταριά, αχρηστεύοντας 2 τανκς¹⁷. Οι Γερμανοί με πρόσχημα τη δράση των ανταρτών κατά την προσφιλή τους τακτική, προέβησαν σε αντίποινα καίγοντας σπίτια και χωριά, ενώ δε δίστασαν να κάψουν κι ανθρώπους ζωντανούς. Μερικοί οικισμοί, θύματα της ναζιστικής βαρβαρότητας ήταν το Σταυροσκιάδι, το Σταυροδρόμι (Βομπλό), η Χαραυγή (Βάλτιστα), η Καστάνιανη, το Περιστέρι (Μέγγουλη) με πιο γνωστά τα Ολοκαυτώματα, του Κεφαλοβρύσου (1943-άνευ αιτίας) και του Κερασόβου (1944).

Η απελευθέρωση στις 15.10.1944, δεν έφερε καλύτερες μέρες για τον πληθυσμό. Ήδη από το 1943 οι Πωγωνήσιοι, είχαν γνωρίσει τις εμφύλιες συγκρούσεις των ΕΟΕΑ (Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών, στρατιωτικό σκέλος του ΕΔΕΣ) με τον ΕΛΑΣ. Αρχικά στον Κασσιδιάρη και άλλη μια φορά που τμήμα του ΕΔΕΣ έφθασε μέχρι τη Βήσσανη, όπου γρήγορα αποχώρησε και δεν ξαναήλθε¹⁸. Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας εγκαταστάθηκε στην περιοχή το 529 Τάγμα Εθνοφυλακής δύναμης 600 ανδρών, με αμφίβολη δράση¹⁹. Από την άλλη πλευρά οργανώθηκαν ομάδες ανταρτών, οι οποίες αποτέλεσαν τα πρώτα τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, στο Πωγώνι (πολλοί Πωγωνήσιοι, αργότερα έγιναν και διοικητές της VIII μεραρχίας του ΔΣΕ στη Μουργκάνα)²⁰. Ο Εμφύλιος θα έληγε τρία χρόνια μετά, με τα θύματα αυτού του αδελφοκτόνου πολέμου στο χωριό μας κι αλλού, να είναι περισσότερα απ' όσα είχαμε σε ολόκληρη την περίοδο της Κατοχής. Από τις συγκρούσεις δεν γλίτωσε ούτε το Πέτρινο Γεφύρι στους Αγίους που ήδη είχε γκρεμισθεί 2 φορές από το 1940 και ισάριθμες επισκευασθεί, όταν στις 28.11.1947 ο Δημοκρατικός Στρατός το ανατίναξε πάλι²¹, οριστικά αυτή την φορά, από τα θεμέλια. Η δεκαετία 1940 - 1949 θα έκλεινε, με το Πωγώνι να έχει υποστεί τεράστια καταστροφή. Πολλοί συντοπίτες μας αναγκάστηκαν να πάρουν το δρόμο της ξενιτιάς ενώ τα βάσανα για αρκετούς θα συνεχίζονταν για 2,5 δεκαετίες ακόμα.

-Θρύλοι

Όπως σε κάθε περιοχή της χώρας έτσι και στη δική μας, οι θρύλοι και οι λαϊκές δοξασίες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας ενός τόπου. Στην περίπτωση της λίμνης Ζαραβίνας, η πλειονότητα αυτών σχετίζεται με το βάθος της λίμνης. Πιο συγκεκριμένα ο θρύλος θέλει τη λίμνη να είναι απύθμενη δηλαδή χωρίς πάτο και γενικά να ρουφάει ότι επιπλέει σ' αυτή. Προφανώς, η έλλειψη άνωσης του γλυκού νερού αποδίδονταν από τους ντόπιους στην ύπαρξη ρουφήχτρας-ων που σε τραβούσαν προς τα κάτω. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και σήμερα υπάρχουν αμφιβολίες για το βάθος της (32μ). Πολλοί πιστεύουν ότι είναι πολύ περισσότερο, ίσως και διπλάσιο...

Ένας άλλος μύθος θέλει δίπλα από τη λίμνη να υπήρχε οικισμός, ο οποίος σταδιακά βυθίστηκε κι ότι υπάρχουν ακόμα τα χαλάσματα εντός της λίμνης. Κάτι τέτοιο δε δείχνει να ευσταθεί απ΄τη στιγμή που από τις καταδύσεις που έχουν γίνει σε διάφορα σημεία, δεν έχει υπάρξει σχετική αναφορά. Βέβαια με τόσο απότομες ακτές, ποτέ δε ξέρεις! Ίσως στο μέλλον μάθουμε περισσότερα...

Επεξηγήσεις-Σημειώσεις

* Τα υδρολογικά, μορφομετρικά στοιχεία κλπ. προέρχονται από τις πραγματογνωμοσύνες που παρατίθενται σε άλλη υποενότητα. Για τον προσδιορισμό μήκους ακτών, μέγιστου μήκους και πλάτους χρησιμοποιήθηκαν αεροφωτογραφίες. Ενώ αντίστοιχα τα μέση μεγέθη αυτών προσδιορίστηκαν αφενός για το μέσο μήκος, ως ο λόγος της επιφάνειας προς το μέγιστο πλάτος, αφετέρου για το μέσο πλάτος, ως ο λόγος της επιφάνειας προς το μέγιστο μήκος. Το μέσο βάθος υπολογίστηκε ως ο λόγος του όγκου προς την επιφάνειά της.

Ευχαριστίες

Ευχαριστούμε τον κ. Δημήτρη Τίλη, Εκπαιδευτικό, με καταγωγή από το Βασιλικό, για την παραχώρηση χρήσης των εξαιρετικών φωτογραφιών του.

Πηγές

http://natura2000.eea.europa.eu/Natura2000/SDF.aspx?site=GR2130010
ydronautes/texniki_katadisi/limni_zaravina
http://www.naturagraeca.com/ws/129,191,282,1,1,%CE%9B%CE%AF%CE%BC%CE%BD%CE%B7-%CE%96%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%AF%CE%BD%CE%B1
Μήτσης Βασίλειος, Κρυονέρι Πωγωνίου Ιστορία-Τοπωνύμια-Γλωσσάρι, Κρυονέρι Πωγωνίου 2015, σελ. 255
https://epirusgate.blogspot.com/2011/09/blog-post_14.html
http://www.step-epirus.gr/doc/TEYXOS%2014.pdf
Hammond Nicholas, Ήπειρος, Τόμος Β, Εκδόσεις Ηπειρώτικη Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1971, σελ. 14 & 157
William Martin Leake, Travels in Northern Greece, Vol. IV, Λονδίνο 1835, σελ.98 (2nd Download link, ξεν.)
Λαμπρίδης Ιωάννης, Πογωνιακά (1886) - Ανατύπωση, Εκδόσεις "Η νέα φωνή του Πωγωνίου", Ιωάννινα 1994, σελ. 43
Πλάγου Αγγελική, Π.Ε.Ιωαννίνων-Όπου η ομορφιά περισσεύει (ebook), Ακακία Publications, σελ. 636 (Αναφορά του Λαμπρίδη)
Pouqueville Francois, Ταξίδι στην Ελλάδα Ήπειρος, Συλλογή Αφοί Τολίδη, 1994
Holland Henry, Travel in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, etc, 1812-1813 (ξεν, Απόσπ.)
http://vlahoi.net/istories-gegonota/maxi-vissanis-2
Τερζάκης Άγγελος, Ελληνική Εποποιϊα 1940-1941, Βιβλιοπωλείο της Εστίας- 5η Έκδοση, σελ. 111-112
http://agpanag.blogspot.com/2014/06/blog-post.html
Κωστούλας Κωνσταντίνος, Κατοχικές ιστορίες Πωγωνίου, Εκδόσεις 3Ε ΕΛΙΚΡΑΝΟΝ, Αθήνα 2013, σελ. 49
Πλόσκας Χαράλαμπος, Το χωριό μου Κάτω Ραβένια Πωγωνίου, Πάτρα 1979, σελ. 143-145
Το ίδιο, σελ. 146
Το ίδιο, σελ. 150
https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3682133
Κωστούλας Κωνσταντίνος, Κατοχικές ιστορίες Πωγωνίου, Εκδόσεις 3Ε ΕΛΙΚΡΑΝΟΝ, Αθήνα 2013, σελ. 87

{jcomments on}

Γενικα Στοιχεια

Λιμνη Ζαραβινας

Πραγματογνωμοσυνες

Εκκλησακια